-I always make one plan. A good plan, ze best...Aldo Rossi over zijn ontwerpen voor schoolgebouwen Rotterdam 1981
In Kridelahé 9 konden we nog verzuchten dat een Aldo Rossi hekje een woningbouwprojekt nog niet tot architektuur maakt. Nu kunnen we vertwijfeld toekijken hoe precí es zo'n hekje van een Zwarte Madonna een Aldo Rossi maakt.
Als eerste van een reeks is het bouwplan ingediend van De Lamel, de eerste nieuwbouw op het Slachthuisterrein tussen Laak en Laakhaven.
Rossi-Studio-Cie
Het stedebouwkundig ontwerp voor deze rekonstruktielokatie is van het buro van de meest besproken architekt van de tachtiger jaren, Aldo Rossi. Het plan voor De Lamel is eveneens van zijn buro, en de uitwerking hiervan zal dan ook emblematisch zijn voor de toekomstige ontwikkeling van het Slachthuisterrein. Het plan is van de hand van het buro Studio d'Architettura, Rossi's bruggehoofd in Nederland en een initiatief van twee frisse knapen: Umberto Barbieri en Robbert Schü tte. Eerstgenoemde weet zijn baan als Rossi's ambassadeur te kombineren met die van direkteur van de Akademie in Rotterdam. Laatstgenoemde, Robbert Schü tte is aan die akademie afgestudeerd en is bij de Gemeentelijke Dienst Stadsontwikkeling werkzaam: als ontwerper voor het gebied van de Groothandelsmarkt!
Voor de bouwtechnische uitwerking is het buro van Carel Weeber ingeschakeld, zodat de oerhollandse objektieve stedebouw nu de onfrontatie aan kan gaan met de poë zie van het oertype.
Weebers routineuze Architecten Cie heeft het projekt uitgewerkt, en de sporen hiervan zijn onuitwisbaar: de plattegronden laten Carels vaardige hand zien, waarbij niet naar woonkwaliteit wordt gekeken, maar naar genormeerde oppervlakken, en de volstrekt autonome ontwerpsystematiek die in verband hiermee de afgelopen veertig jaar is ontwikkeld. Zo zien de plattegronden er grafisch netjes uit, lijken ze onderling op elkaar, en is dit niet tot stand gekomen door funktieloosheid en een overdaad aan overmaat: het middel waarmee Rossi dat zelf altijd voor elkaar krijgt. Als woningen blijken de plattegronden onevenwichtig.
Al die Rotzooi
Heeft Den Haag nu -behalve een matige Siza, een slechte Bofill, een saaie Meier er ook een slechte Rossi bij? Of zijn die Rossi's niet beter?
In een vorige Kridelahé is uitgebreid stilgestaan bij Rossi's plan voor het Slachthuisterrein. Niet alleen omdat het een plan van Rossi is, maar omdat het plan inderdaad een aantal spektakulaire kwaliteiten heeft. In het plan van Rossi wordt het Slachthuisterrein als eiland van planfragmenten ontwikkeld. Met een drietal ingrepen worden deze fragmenten aan de situatie gekoppeld. Allereerst door bestaande, prachtige gebouwen en strukturen in het plan te integreren -de villa's, de schoorsteen, en de grote hal van Schadé e. Op de tweede plaats door het Slachthuisterrein aan de groenstrook de Laak te leggen. Ten derde door het wijkje absoluut van de Neherkade af te schermen door een langgerekt hoog woon- en parkeergebouw.
Wand- of scherm
Dit gebouw is nu ontwikkeld tot De Lamel. Het van de drukke Neherkade afgeschermdewijkje wordt hierdoor georië nteerd op zichzelf en op de groenstrok waar de Laak in ligt. Deze groenstrook is overigens ontstaan als oude reservering voor het verkeerstracé Binckhorstlaan-Erasmusweg. Een verkeersfunktie die nu door de Neherkade is overgenomen. Deze orië ntatie is voor dat langgerekte woongebouw zelf een probleem. De gevel aan de kant van het wijkje ligt op het zuidoosten. De gevel aan de lawaaiige Neherkade ligt op het noordwesten. Het hoge woongebouw kijkt aan de zuidoostkant achtereenvolgens uit over het wijkje, het groen van de Laak, het Laakkwartier en Rijswijk. De geluidbelaste gevel op het noordwesten kijkt uit over de Laakhavens, het spoor, de Schilderswijk en de binnenstad.
In het blok zijn parkeervoorzieningen, bergingenkompleksen en bedrijfsruimtes opgenomen. De bergingenkompleksen zijn niet ingetekend, maar door de afgelegen koncentratie hiervan lijkt dit een rustige werkplek voor exhibitionisten en inbrekers.
De parkeervoorzieningen zijn weinig efficië nt ontsloten (3 rijen parkeerplaatsen met 2 rijbanen), en zijn bereikbaar met oprijcylinders, het enige dat nog refereert aan de schetsen die Rossi zelf maakte voor het stedebouwkundig plan.
De bedrijfsruimtes zijn -zoals bij het kompleks Groenestein- dubbel hoog, en voorzien van een aparte draagkonstruktie en ontluchtingsschachten tov de bovengelegen woningen. De woningen torenen uit boven deze brede onderbouw. Dit maakt overigens wel dat een derde van het aantal woningen uitkijkt op het platte dak vol grof grind: het dak van de bredere laagbouw is niet bruikbaar gemaakt als terras, ontsluiting oid. De onderste twee lagen woningen zullen waarschijnlijk nooit iets te zien krijgen van die hele bebouwing op het Slachthuisterrein.
De woningen worden ontsloten door trappetorens met liften aan de zijde van de Neherkade. Daardoor is de fysiek af te leggen afstand tussen de wijk (Slachthuisterrein, Laak) en de woningen die daarop uit kijken erg groot en indirekt. Op de begane grond wordt het gebouw bepaald door de bedrijven die zich op de begane grond gaan vestigen . Wanneer we kijken naar Groenestein, zal er behalve parkeren aan de kant van het Slachthuisterrein niet veel gebeuren.
Graf te huur
Wanneer we de woningen bekijken die in de Lamel zijn opgenomen zien we dat het over het algemeen 3- en 4-kamerwoningen zijn aangevuld met een naar Haagse begrippen hoog aantal 5- en 6-kamerwoningen.
De woningen worden ontsloten door galerijen aan de geluidbelaste kant van de Neherkade. Het opmerkelijke is nu dat de architekt praktisch alle slaapkamers van de woningen aan de galerij heeft weten te leggen aan de geluidsbelaste gevel op de avondzon en met het uizticht over de Laakhavens en binnestad!
De woonkamer is bijna 22 vierkante meter groot, ongeacht of een driekamerwoning de wisselkamer erbij krijgt en een vierkamerwoning wordt. Een woonkamer te groot om als eetkeuken te dienen, te klein om een woonkamer te zijn.
De woonkamer heeft een balkon, en omdat de bovenburen dat ook hebben komt er bij deze orië ntatie nauwelijks zonlicht in de woningen. Hoewel de keuken aan het balkon grenst is dit balkon alleen vanuit de woonkamer bereikbaar. Tussen keuken en woonkamer zit als enige verbinding een deur, en wel op zo'n plaats dat er nauwelijks een bruikbare eetplek overblijft. De hoofdslaapkamers hebben de onveranderlijk minimale afmeting van 2.7 meter breed, de overige slaapkamers zijn 2.5 meter breed, en met hun diepte van net 3 meter halen ze nog niet het oppervlak van 8 vierkante meter. De woonbeuk is in het midden voorzien van een enorme schacht tbv de individuele verwarmingsketels. Daarmee is de vrijheid de woning ooit aan te passe weg. Bovendien maakt deze cv installatie pijnlijk duidelijk dat niet alle diensten in de smalle beuk konden worden ondergebracht. Alle warm water dat je tapt moet nu helemaal uit de brede beuk naar de smalle beuk suizen voordat het uit de kraan mag. Door de komst van deze tweede schacht had overigens de keuken best nog aan de galerij in de brede beuk kunnen zitten. Met avondzon en uitzicht over de stad en de Laakhavens. Dan had je de slaapkamer (of alternatieve extra woonkamer) aan de zonkant naast de woonkamer gehad.
De woningen in De Lamel verdienen een aangepast toezijzingsbeleid omdat ze met kinderen nauwelijks bewoonbaar zijn: de woningen zijn te groot om in begraven te worden, te klein om te overleven.
Krisis
Wie is er bang voor hoogbouw? Afgelopen jaren zijn er heel wat grote woongebouwen neergezet: Weebers Zwarte Madonna natuurlijk, Groep 5's toren in Bezuidenhout met overwegend 2-kamerwoningen, Weeda's Groenestein aan de Loosduinseweg, en het plan van OMA voor een woongebouw aan de Dedemsvaartweg. Ook Mecanoo presenteerde een plan voor een groot woongebouw, maar dat viel niet in de prijzen.
Groenestein is onvergelijkbaar: dit gebouw heeft de herrie aan de zonzijde, en de volstrekt mislukte voorgevel heeft van deze nood geen deugd gemaakt. De stapeling bedrijven-woningen is wel vergelijkbaar. OMA's woongebouw is -hoewel veel kleiner- niet onvergelijkbaar met De Lamel voor wat betreft de orië ntatieproblemen: uitzicht aan de zonzijde, herrie aan de andere zijde. Op papier weet het gestoorde modernisme van OMA een vrolijker oplossing aan te dragen dan de cynische serieusheid van Rossi/Weeber. Op Mecanoos woongebouw als onderdeel van het plan voor het Groothandelsmarktterrein valt veel af te dingen: het blok deelt de smalle lokatie in twee repen, het 'bezet' de begane grond, en lijkt niet echt de visionaire paradijs te belichamen wat het in het plan beoogt te doen. Hoogbouw is niet meer wat het geweest is.
Clockwork Orange
Wanneer in Kubrick's film A Clockwork Orange de hoofdrolspeler zijn ouderlijk huis opzoekt moet hij zich langs de verbogen deur van een kapotte lift wurmen, hij klautert over opengesneden meubilair en
vuilnis, en na een tocht naar de tiende verdieping over de brandtrap is hij thuis.
Geen Science Fiction meer, maar harde realiteit voor menige korporatie. De beheerproblemen die in massale, anonieme sociale woningbouw voorkomen zijn een aktueel thema, en hier en daar zijn experimenten om het beheer doeltreffender en minder burokratisch te maken. Bij probleemkompleksen worden ingrepen gedaan die het kompleks kompartimenteren, onder toezicht plaatsen van een huismeester al dan niet gekombineerd met een kosmetische behandeling. Het laten meedelen van de bewoners in de verantwoordelijkheden en zeggenschap is hierbij een belangrijke faktor. Bij dit kompleks wordt van meet af aan een beheerder verstrekt, en een sleutelplan moet al te uitgebreidie zwerverij over de galerijen voorkomen. Beide maatregelen afkomstig van de aanpak van probleemkompleksen, blijkbaar konden er geen maatregelen getroffen worden in de voorwaardescheppende sfeer.
Al met Al
Zoals het onduidelijk is welke volkshuisvestelijke normstelling voor de woonkwaliteit van de plattegronden is gesteld, is het ook volstrekt onduidelijk wat de ervaringen met (probleem)woonkompleksen heeft bijgedragen aan het nieuwbouwprojekt De Lamel. De komplekse stapeling van funkties, met alle gevolgen voor draagkonstrukties en installaties is een voor de hand liggende, maar tekortschietende verdediging. Het projekt kent immers een dusdanige repetitie en schaal dat een zekere differentiatie binnen het kompleks veel op kan lossen.
Het werpt onwillekeurig de vraag op of de ontwikkelaars en architekten van dit projekt de huisbazen- en bewonersproblemen en -genoegens wel serieus hebben genomen. Misschien hebben ze wel ziten dromen, van verre vakanties naar het zonninge Florence, winkelen in het chique Milaan...
Immers, we hebben het hier niet over zomaar wat aanpassingen als aan een Bijlmerflat, maar over nieuwbouw -iets wat nog alle vormen kan hebben.
peter drijver
Bijschriften bij De Lamel
fig 1. Stedebouwkundig plan van 1988.
fig 2. Stedebouwkundig plan van 1989.
fig 3. Makette De Lamel.
fig 4. Doorsneden en plattegrond van een verdieping.
fig 5. typische drie- en vierkamerwoning
fig 6. Rossi's voorstel voor de woningplattegronden.
De Lamel is een ontwikkeling van
AMRO projektontwikkeling
Dienst Gemeentewerken Den Haag
Woningbouwvereniging Patrimonium
Algemene Woningbouw Verenging