De casus Spuiforum is er een met vele missers en telkens weer een nieuwe horizon die wordt ingekleurd met een plan tegen de donkere achtergrond van gemeentepolitiek en het belang van de burger. Peter Drijver, architect en drijvende kracht achter de actiegroep Spuiforum Krankjorum, volgde alle ontwikkelingen rond de plannen. Hij schreef een helder verhaal waarin het politieke krachtenspel wordt afgezet tegen de gebiedsontwikkeling en de stedenbouwkundige implicaties van het laatste plan van het consortium Boele & van Eesteren en Visser & Smit Bouw, samen met de architectenbureaus Architectuurstudio HH, Jo Coenen en NL Architects.Tekst: Peter Drijver
Vóór de bankencrisis en de vastgoed-malaise leek het allemaal zo mooi. De destijds voor een habbekrats gebouwde Dr Anton Philipszaal en het Lucent Dans Theater verkeerden mét hun eigenaars Residentie Orkest en Nederlands Dans Theater net na de eeuwwisseling op rand van faillissement. De Gemeente den Haag trad op als reddende engel door de zalen op te kopen en de dringende renovatie te financieren. Maar op termijn zou een nieuw spectaculair Cultuurcomplex de kroon moeten zijn van een ambitieuze transformatie van het Wijnhavenkwartier.
Het cultuurcomplex moest een thuis bieden aan het Koninklijk Conservatorium, het Residentie Orkest, het NDT maar ook ruimte bieden voor Bollywoodfestivals, musicals, commerciële verhuur en pop. Het was de 20e eeuwse droom van menig sociaaldemocraat. Én menige liberaal en ‘dus’ van de markt want de exploitatie van de zalen zou zoveel geld genereren dat orkest en balletgezelschap het verder zonder subsidie zouden kunnen stellen. En de stad zou dat 'Spuiforum' openen in het jubeljaar 2018 wanneer de stad Europese culturele hoofdstad zou zijn.
Alles liep anders.
De bankencrisis brak los, de vastgoedmarkt stortte in en de gemeente werd afgerekend op haar al te routineuze aankoop op de top van de markt van twee betrekkelijk waardeloze (want volstrekt inflexibele) en afgeschreven kantoren waar tot voor kort de ministeries van Justitie en Binnenlandse Zaken in huisden. De overmoedige aankoop voor 75 miljoen van het Rijk kende geen ontsnappingsclausule.
De betrokken gebiedsontwikkelaar MAB had wél een ontspanningsclausule en zag af van verdere betrokkenheid toen de markt instortte. Bijkomende reden van MAB om af te haken was overigens het feit dat de gemeente zonder enige ruggenspraak met MAB een ontwerpwedstrijd voor dat Spuiforum had uitgeschreven. Deze nieuwbouw van70 meter hoog en 150 meter lang zou haar gesloten achtergevel naarhet gebied keren dat juist die blunder van 75 miljoen moest terugverdienen.
Met een aanvechtbaar juryrapport werd het plan van Willem Jan Neutelings aangewezen als winnaar: de inmiddels bekende fruitmand in de footprint van de huidige zalen. Het plan had een cryptische 181 miljoen als bouwsom en reikte tot 70 meter hoog omdat het programma meer dan verdubbeld werd op gelijkblijvende locatie. Het gemeentebestuur bleek echter geen geld gereserveerd te hebben, het programma van eisen was ondoordacht en de Hagenaars bleken teveel te houden van Koolhaas' zaal van het NDT Gevolg: het plan verdween naar de achterkamertjes om te worden bewerkt.
Spuiforum: huidige situatie illustratie: hetspuikwartier.nl
Door wethouder Norder en hoofd stedenbouw Pasveer werd het gebouw een kwartslag gedraaid en naar de Nieuwe Kerk en het Spui toe geschoven. Weg plein maar meer te bebouwen grond daarachter. Die ingreep maakte het allemaal nóg erger. Willem Jan Neutelings opperde achteraf dat deze beslissing aan de basis stond van de succesvolle politieke strijd tégen diens Spuiforum.
Inmiddels had wethouder Norder een tender uitgeschreven om een nieuwe ontwikkelaar voor de voormalige ministeries ts strikken waarbij de gemeentelijke blunder van 75 miljoen tenminste gecompenseerd moest worden –ook na afschrijving van de helft. Maar geen van de uitgenodigde partijen deed een bod.
De raad gaf de wethouder na deze nederlaag toch de kans een deal te sluiten met Heijmans. Uiteindelijk werd dat een deal met een dikke side-letter om de positie van de wethouder in te dekken: het eerste van de twee ministeries zou worden verbouwd tot appartementen en de huisvesting van een dependance van de Leidsche Universiteit. De gemeente legde subsidie bij voor de komst van de universiteit. De gemeente stelde de kopers en huurders van Heijmans’ appartementen verder vrij van een passende erfpacht –overigens onwaarschijnlijk dat de raad deze verkapte subsidie ooit heeft gezien of gemerkt. Daarnaast werd Heijmans toegezegd de tweede toren ‘te zijner tijd’ te mogen ontwikkelen –en de profijtelijke parkeergarage eronder te mogen blijven exploiteren. Feitelijk betekent dit een toegezegde ‘uitgestelde subsidie’ die een volgend college aan de belastingbetaler moet uitleggen.
Met deze ingenieuze deal kon de blunder financieel worden verkleind of tenminste tot een volgende collegeperiode worden uitgesteld. Om die reden werden alle voorstellen van de oppositie in de stad –burgers, fracties, deskundigen– getorpedeerd om deze locatie mee te betrekken bij de opgave voor het Spuiforum en zo hergebruik van zalen te bevorderen en de bouwhoogte en bouwkosten in te perken.
Bij de gemeenteraadsverkiezingen in 2014 maakte het Spuiforum hét verschil: de winst van D66 bleef achter bij het landelijke beeld, de VVD en PvdA verloren verder en de lokale Haagse stadspartij won drie zetels. In het college-akkoord werd afgerekend met het onhoudbaar duur gebleken ‘Spuiforum’ van Neutelings cs en werd een nieuwe aanbesteding aangekondigd waarbij een marktpartij Spuiforum én ‘gebiedsontwikkeling’ (nou ja, het gebied van het voormalige ministerie van Justitie) mocht optimaliseren naar budget en grondopbrengsten.
Op basis van een haastig door Rijnboutt geschreven stedenbouwkundig plan werd een bouwenveloppe vastgesteld. Vervolgens werd even haastig een tender uitgeschreven waarbij géén eisen werden gesteld aan ‘bewezen expertise’ op het aspect van ‘gebiedsontwikkeling’. En, omdat vooraf geen eisen waren gesteld, kon bij de EMVI-criteria van de toetsing dus ook niet beoordeeld worden op de ‘gebiedsontwikkelingsvisie’.
Daarmee was de tender in tweeën gebroken: Het werd een ‘gewone’ aanbesteding voor een cultureel centrum van pakweg 180 miljoen waarvan de locatie en massa zodanig gekozen moest zijn dat plausibel werd dat op de restgebieden 50.000 m2 commercieel gerealiseerd zou kunnen worden.
Het winnende team hoeft dat echter niet te bouwen: dat eerste recht is vergeven aan Heijmans dat tot 2018 erover mag nadenken, maar tot 2021 nog vriendelijk mag bedanken voor de eer wanneer ze geen mogelijkheid ziet deze hoeveelheid te realiseren binnen het ruime bestemmingsplan op de overgeschoten gronden.
Twee van de drie consortia hebben andere architecten voorgedragen als met wie ze de inzending hebben afgemaakt. Frits van Dongen en Felix Claus zagen we niet meer terug. Geurst en Schulze (laatste is welstandsvoorzitter in de stad) en NL Architects verschenen.
Het consortium van Boele &van Eesteren met NL Architects, Architectuurstudio Herman Hertzberger en Jo Coenen heeft uiteindelijk gewonnen. BAM-OMA voldeed niet aan de voorwaarde van een onvoorwaardelijke bieding en kreeg dus ook niet de onkosten vergoeding van een half miljoen. In de wandelgangen gaat het gerucht dat BAM als voorwaarde stelde dat de programmatische eis van 1300 zitplaatsen in de te behouden zaal van Koolhaas’ NDT moest vallen om de zaal überhaupt te kunnen sparen –waarvoor de wethouder eerder publiekelijk bonus-punten had uitgeloofd.
Het winnende consortium BEVS heeft aan één pennestreek en één zin voldoende om te beargumenteren waarom hergebruik en herbestemming geen optie zijn: ‘alles moet plat’. En met de zo hard bevochten vrijheid van handelen wordt het logge Spuiforum-programma handzaam in één enorm bouwwerk verzameld. Daarbij wordt tegelijkertijd tegemoetgekomen aan veel kritiek op de eerdere plannen. Het gebouw:
Maar die efficiencyslag kost ook wat: van de 17.500 m2 van de locatie worden alleen een smalle reep langs de Schedeldoekshaven onbebouwd gelaten en een eveneens smalle strook tussen beide huidige ministerietorens in. Een kleine 10.000 m2 wordt bebouwd ten bate van het Spuiforum/OCC (Onderwijs en Cultuur Complex) exclusief laad- en losruimte, opstelruimte transport en logistiek en een straat tussen Schedeldoekshaven en Turfmarkt, de Nieuwe Houtmarkt.
De toekomstige situatie rond het hotel, vergeleken met de Haagse Passage: smal en hoog.
En daar wringt hem de schoen. Het eindresultaat overtuigt niet: noch in de gesuggereerde middelen waarmee het Spuiforum is ingepast in de openbare ruimte, noch in de resulterende massa’s en ruimteprofielen. Het relatief kleine Spuiplein wordt gevoelsmatig nog kleiner door de verdubbeling van de bouwhoogte van de theaters, voor de Schedeldoekshaven moet een in bouw en onderhoud peperdure overkluizing van de expeditiestraat worden afgeboekt en het straatprofiel tussen het 90 meter hoge hotel en het 35 meter hoge OCC-met-Kroonlijst is beangstigend gesloten. Daar wil je geen winkel.
Stedebouwkundige inpassing van het plan van Coenen en co. Hier is duidelijk te zien dat het nieuwe Spuiforum op termijn wordt ingekapseld door de woontorens, waardoor aan de kant van de Schedeldoekshaven weer een onduidelijke achterkant ontstaat. Ook is te zien dat de zichtlijn van de Turfmarkt niet meer uitkomt op de Nieuwe Kerk. illustratie: hetspuikwartier.nl
De architectonische uitwerking is omstreden met zijn verwijzing naar Ground Zero, maar misschien nog wel meer met zijn gebrek aan alzijdigheid en de geforceerde overgang naar het deck boven de expeditiestraat dat de voorgestelde woontorens ontsluit.
Het plan van OMA stelt een veel aantrekkelijker ingreep voor als basis voor de gebiedsvisie. Het Spuiforum/OCC grenst aan de Schedeldoekshaven en neemt het huidige Lucent Dans Theater van OMA in zich op. Om die reden kan het Turfmarktprofiel enorm verbreed worden als plein tegenover de Nieuwe Kerk. Het commercieel programma komt geheel op de plek van het huidige ministerie van Justitie –dat daarmee één geheel vormt met de hoogbouw van de nieuwe ministeries van Kollhoff en de woontoren van Rapp. Die concentratie van hoogbouw is een zegen voor het stadsgezicht –zowel vanaf de Utrechtse Baan, als vanaf de Kneuterdijk of vanuit de duinen. De leegte van de openbare ruimte van de Nieuwe Kerk krijgt maat door de toevoeging van een paviljoen waarvan ons niet bekend is wat hiervan de bestemming is. Het plan heeft niet de ambitie om de Schedeldoekshaven te verkopen als voorkant, of ook maar als ‘deel van de naastgelegen Rivierenbuurt’: twee onhaalbare pretenties van stadsbestuur en het ‘winnende consortium’.
Alternatief voorstel voor Spuiforum. Er ontstaat een prettige openbare ruimte aan zowel de Turfmarkt als de Schedeldoekshaven met een duidelijke zichtlijn vanaf de Turfmarkt naar de Nieuwe Kerk. Nieuw elan voor het gebied ten zuid-oosten van de Wijnhaven door een goede aansluiting bij het Wijnhavenkwartier, ook aan de kant van de Schedeldoekshaven. Het terugbrengen van de oude grachten zou een kans zijn voor het gebied, maar niet noodzakelijk. illustratie: hetspuikwartier.nl
Alternatief voorstel voor Spuiforum van Strijland: Spui Haven. Een veel meer ontspannen gebied dat bewust aansluiting zoekt nmet de rest van de stad. Koolhaas Dans Theater blijft behouden. illustratie Strijland, ontwerp Muziekzaal SCALA
Na start van deze tender tussen drie consortia zijn nog een tweetal plannen gepubliceerd: Spui Haven van Strijland en hetspuikwartier.nl van van Hooft en Janssen. Beide plannen stellen de stedenbouwkundige inpassing voorop. Beide plannen bieden mét het plan van OMA veel betere aangrijpingspunten om dit stadsdeel een transitie te laten ondergaan. Een transitie waarbij de geschiedenis als havenbuurt een rol kan spelen en waarbij hoogbouw beperkt is tot het gebied rond de torens van Kollhoff.
Nu het college de keuze heeft onderschreven voor dit plan, moet zij plausibel maken op welke wijze onze kleinkinderen hier een aantrekkelijk, bewoond en vitaal stuk stad terug hebben gekregen. De huidige stukken dragen eigenlijk vooral het stempel van de zorg van het stadsbestuur om haar eigen financiële blunders toe te dekken. Het zou de raad sieren wanneer deze generatie haar eigen blunders afboekt en niet doorschuift naar het stadsbeeld van latere generaties. Het Spuikwartier is sinds de sloop van het havenkwartier eind jaren vijftig al te lang een speeltuin van mislukte saneringen.
Het artikel is hier te vinden