Denkt u nog dat na het Postmodernisme weer alles mag in de architectuur? Zeker omdat in Den Haag het eerste 'sober classicistische' woongebouw van Bofill werd opgeleverd, terwijl even verderop de eerste paal van het Stadhuis van 'Witte Reus' Richard Meier de grond in ging. Zou Nederland minder calvinistisch geworden zijn in haar architectuuropvattingen?Niets is minder waar. Zo is Nederland blijkens twee verbouwingen nog niet klaar met de niet-modernistische architectuur van deze eeuw...
De rol van de architect
Het Hoofdkantoor van de ANWB in Den Haag werd begin zestiger jaren ontworpen door het bureau Berghoef- Hondius-Lamers. Het gebouw ligt in de weilanden tegen het landgoed Clingendaal aan en bestaat uit een overwegend gemetseld kantoorgebouw met een ronde publiekshal. Begin zeventiger jaren werd dit complex nog smalend Heil-Hitler-architectuur genoemd (Jan Willem de Kanter in De Elite, Delft). Als we de architectuuur ervan een naam zouden moeten geven zouden we het -ongeveer zoiets als Vegters provinciehuis in Arnhem- een Nederlandse versie van het latere werk van de Zweed Asplund kunnen noemen. Asplund ontwikkelde zich begin deze eeuw van classicist tot moderne -niet dogmatische- architect. Zijn werk is een kombinatie van drama, humor en onbevangenheid die voor elk projekt een andere -de juiste- wending krijgt.
Bij Berghoefs ANWB is alles minder precies, maar niettemin is de Rotonde -het ronde publieksgedeelte- een hoogtepunt in de architectuur van naoorlogse openbare gebouwen. Hier heeft de wat stoffige, benepen sfeer van de 'Delftsche School' plaats gemaakt voor een prachtig gedetailleerde en uitgelichte koepelzaal. De overgangen tussen hal en balies zijn verfijnd: licht, materiaal, de plaats van de kolommen, de armaturen, de verhouding tussen formeel en informeel, publiek en baliebezoeker. De Rotonde is een gebouw waar de ANWB weliswaar trots op is geweest, maar dat in geen enkel architectuurtijdschrift ooit is gepubliceerd. Architecten houden daar blijkbaar niet van -toen niet en nog steeds niet. Het gebouw is zojuist verbouwd, waarbij de publiekshal -de Rotonde- in een Corporate Identity uniform werd gewrongen. Ron Bekink ontwierp de verbouwing van de Rotonde. "Een nare, monumentale ruimte" waar het naar zijn zeggen allesbehalve een feestje was om een reis te boeken. Bekink heeft de hal kaalgemaakt, het interieur eruit geslagen, en heeft een krans van bordeaux-rode bolle formica balies er omheen gezet.
Een ronding teveel, armetierig materiaal, ongenuanceerde ruimtelijke overgangen en alles nog eens volgemodderd met zitjes. Dat komt ervan als je een architect inhuurt die het allemaal maar niks vindt. Niet leuk ook voor Berghoef -Hondius-Lamers. Ze zijn ook niet in Bekinks aanpassingen gekend, iets wat hen al eerder overkwam toen het Raadhuis van Hengelo werd verbouwd. Nee, de Delftsche School heeft het blijkbaar nog steeds verpest bij deze generatie.
De rol van de opdrachtgever
Het Postkantoor 's-Gravenhage Kerkplein is onlangs heropend. Een floormanager heet ons welkom, we worden ontvangen aan open balies ten behoeve van individuele service en persoonlijk advies, het aantal Giromaten is uitgebreid, er is een gezellige Postwinkel en de beveiligde balies kunt u met een gerust hart uw geldzaken toevertrouwen. Uw post kunt u zelf wegen, postzegels kunt u uit grote automaten kiezen, en de talrijke opgestelde monitioren verstrooiien u bij het pauzeren. De PTT wil kortom dat u zich er thuis voelt, en ook bij privatiserende staatsbedrijven wordt de serviceverlening zelf gemoderniseerd.
Ook hier is het Corporate Identity Image Troef. Hier heeft de huis-smaakmaker -de voormalige Dienst Esthetische Vormgeving (tegenwoordig K&O) en haar aangetrouwde filiaal Total Design- voor een smakeloos grijs interieur gezorgd. Alles Gesamtkunstwerk wat de klok slaat, alles opnieuw gedesigned en de buroos hebben in elk geval nu al te weinig aflegruimte. Het Postkantoor 90 zoals het concept heet, maakt korte metten met een postkantoor zoals we dat kennen: het is een supermarkt, een fruitsalade, waarin losse standjes losse diensten verkopen. De hond in de pot, met een sfeer als een verlaten Metrostation.
Kent u het hoofdpostkantoor in Den Haag? Het is een groot, wat somber gebouw dat met een licht gebogen gevel een deel van de pleinwand vormt waar de Grote Kerk op staat. Een historisch zwaar beladen plek, met niet alleen de Kerk en het oude Stadhuis als buren maar ook nog Berlages gebouw voor de Nederlanden van 1845. Het interieur van het postkantoor verwierf landelijke bekendheid door de aanwezigheid van Eschers 'Metamorfose': een wandschildering over de volle breedte van de publiekshal. Het gebouw is van Friedhoff, en in het gebouw is binnen en buiten een enorme hoeveelheid kostbare materialen verwerkt in een bewerkelijke detaillering. Friedhoff was ook al onder de indruk van de architecten die in Scandinavië de traditionele architectuur verbonden met de monumentale architectuur. Of Friedhoff er in is geslaagd dit naar de Nederlandse cultuur te vertalen is nog maar de vraag: met name de versieringen doen erg buitenlands aan.
Het gebouw is aangepast door Menno Homan, die het hele gebouw inklusief de kostbare materialen en afwerking als eenmalig cadeau heeft beschouwd. Homan weet donders goed dat voor openbare gebouwen de budgetten van toen nooit meer beschikbaar gesteld worden, en heeft waar mogelijk materialen en konstrukties gehandhaafd. Het programma van de fruitsalade, de moord op de Hal, de introduktie van de grijze designterreur stonden alle vast -alleen het gebouw van Friedhoff moest worden geknipt en geschoren om dit te kunnen ontvangen. De geluidsabsorptie moest worden opgevoerd, de temperatuur verhoogd: het is een postkantoor zonder geroezemoes en met een gestookt kantoorklimaat.
Homan is niet in de val getrapt van de Formica: de materialen zijn elegant toegepast, de aanpassingen zijn weliswaar van een eigen signatuur maar nemen aspekten van het bestaande gebouw over. Met als gevolg dat de tegenstelling tussen het Total Designed-interieur en het gebouw op een koddige maar hardnekkige manier voelbaar blijft. Homan is dan wel Friedhoff niet, maar hij heeft zich de moeite genomen hem te interpreteren.
Met de oude monumentale lamp bij de entree heeft Homan nog geleurd langs kunstinstituten, en uiteindelijke belandde deze in de container. De twee monumentale klokken van Friedhoff zijn opgeknapt, voor hergebruik in het interieur. Uiteindelijk zijn ze niet toegepast, maar de PTT bewaart ze in haar kelders. Wedden dat de Dienst Esthetische Vormgeving ze achter slot en grendel bewaart?
Nawoord
"Het zien van een tweetal verbouwprojecten en de snel opkomende woede daarover waren voor mij aanleiding om het artikeltje "Kapotverbouwen" te schrijven. Het postkantoor van Den Haag is dan met Liefde & Respect verbouwd, maar met een bepaalde onverschilligheid ingericht. De rotonde van de ANWB is met eenzelfde onverschilligheid verbouwd. Het bijzondere is dat beide gebouwen van een architectonische kwaliteit zijn die absoluut niet meer meetelt in de oppervlakkige archi-trend van nu. De toegepaste ruimte-middelen, materialen en detaillering geven ze als openbare gebouwen onbetwist allure. Allure die wethouders, ontwikkelaars en beleggers nu vergeefs zoeken in de alchemie van atria, systeemplafonds, marmer, spiegelglas en neopariès.
Voor het schrijven van het artikeltje hebben we vanzelfsprekend kontakt gezocht met de architecten van de verbouwingen. Ook hebben we kontakt gezocht met Berghoef, en hebben we uitgebreid met Hondius gesproken. In dat gesprek bracht deze de verbouwing van het raadhuis van Hengelo ter sprake. Daar is blijkbaar in de monumentale hoofdtrap een nieuwe gelijkvloerse entree opgenomen met voorlichtingscentrum dat de goedkeuring van de architect niet kon wegdragen. Dit wordt bevestigd door de weergave in de brief van de directeur Stadsbeheer Hengelo. Vandaar dat ik dit in het stukje heb genoemd als teleurstellende ervaring voor het buro Berghoef Hondius Lamers.
Zoiets moet iedereen zich toch kunnen voorstellen? Ga maar na, het ANWB gebouw is door architecten en architectuurcritici doodgezwegen. En dertig jaar later, terwijl Bofill en Rossi en Krier hem weer van jetje geven worden uitgerekend hun gebouwen nog steeds niet gewaardeerd. Sterker nog, het lijkt wel alsof de modernisten onderling hebben afgesproken de Delftsche School Architectuur vroeg of laat uit de geschiedenisboeken te verwijderen.
De vraag blijft echter of je als architect het recht hebt je dan blijvend te verzetten tegen een aanpassing van je werk: per slot van rekening is architectuur in het gunstigste geval toegepaste kunst. Hondius heeft daarover een standpunt dat hij het beste zelf kan verwoorden.
Voor mij is niet het getouwtrek om auteursrechtelijke kwesties interessant, noch het wel en wee van een architectenbureau. Aanleiding voor het stuk was de herinterpretatie van de architect-na-de-architect. En juist die herinterpretatie kan gebouwen aktuele gebruikswaarden en betekenissen geven. Wanneer die herinterpretatie genuanceerd en zorgvuldig was geweest, was het resultaat van de verbouwing van de ANWB-rotonde en het postkantoor rijker geweest.
En tenslotte lijkt het me goed dat ook zij die zorgvuldig zijn hun twijfels houden over alles wat gepubliceerd wordt."
peter drijver